مقایسه جایگاههای سنتی، بهسازی شده و صنعتی گوسفند در سیستم پرورش

مقایسه جایگاههای سنتی، بهسازی شده و صنعتی گوسفند در سیستم پرورش روستای

مرتضی کرمی
عضو هیأت علمی مر کز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان چهار محال و بختیاری


چکیده
جهت بررسی خصوصیات مختلف جایگاههای سنتی، بهسازی شده و صنعتی بر عملکرد گوسفند در سیستم پرورش روستائی تعداد 3578 راس گوسفنددر غالب 13 گله مورد ارزیابی قرار گرفت. در جایگاه سنتی، بهسازی شده و صنعتی به ترتیب808 ،1679 و1091 راس در3 ، 6 و4 گله تحت بررسی قرار گرفت. اطلاعات در زمینه‌های خصوصیات ساختمانی جایگاه گوسفند مانند مساحت جایگاه بسته ، مساحت بهاربند، مشخصات آخور، مساحت آبشخور، مساحت انبار، رعایت مسائل بهداشتی، جمعیت گله‌ها و خوراک گوسفندان بود.کلیه داده ها با استفاده از نرم‌افزارexcel دسته‌بندی و با نرم‌افزار SAS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد میانگین کل مساحت جایگاه بسته به ازای هر رأس گوسفند05/2 مترمربع بود به طوری که کمترین مساحت به ازای هر رأس گوسفند مربوط به جایگاه سنتی و بیشترین میاحت مربوط به جایگاه‌ صنعتی بود(05/0 < P). در مورد فضای بهاربند نیز در جایگاههای سنتی کمترین مساحت و بیشترین مساحت مربوط به جایگاه صنعتی بود (05/0 < P). بین میانگین طول آخور، ارتفاع آخور و مساحت آبشخور به ازای هر رأس گوسفند در جایگاههای مختلف تفاوت معنی دارمشاهده نشد. مساحت انبار ذخیره خوراک دام در جایگاه صنعتی بطور معنی‌داری بیشتر از دیگر جایگاهها بود(05/0 < P). در جایگاه صنعتی درصد بره‌زائی بطور معنی‌داری بالاترازجایگاه سنتی بود (05/0P<). میانگین درصد تلفات گوسفند درجایگاه سنتی بطور معنی داری بالاتر از جایگاه صنعتی بود(05/0P<). درکل اغلب معیارهای لازم جهت پرورش و نگهداری دام در جایگاه صنعتی و پس از آن در جایگاه بهسازی شده رعایت شده، ولی در جایگاههای سنتی این شاخص‌ها مناسب نبودند، هر چند که در اغلب موارد از تمام ظرفیت جایگاههای صنعتی استفاده نشده بود.
کلید واژه‌ها : جایگاه گوسفند، عملکرد تولید و سیستم پرورش روستائی گوسفند.
مقدمه
استان چهار محال وبختیاری دارای بیش از4 میلیون واحد دامی می باشدکه بیش از70 درصد آن به گوسفند و بز اختصاص دارد، در این استان پرورش گوسفند و بز به دو صورت روستائی و عشایری انجام می شودکه جمعیت دام در سیستم پرورش روستائی 305/747/1 رأس گوسفند و بره و 521932 رأس بز و بزغاله (80 درصد گوسفند و بز استان) را شامل می‌شود، در این سیستم پرورش از اواسط پائیز تا اوایل بهار گوسفند و بز در جایگاه بسته نگهداری و در طول بهار و تابستان در خارج از جایگاه بر روی مراتع وپس چر نگهداری می‌شوند(3). به دلیل وابستگی شدید گوسفند و بز به مرتع، تاکنون کمتر به جایگاه وساختمان آن اهمیت داده شده است. هرچند که جایگاه نگهداری وپرورش گوسفند و بز در مقایسه با جایگاه گاو و طیور صنعتی به تجهیزات مدرن و امکانات کمتری نیازدارد(2و4). اما با توجه به تأسیس واحدهای بزرگ گوسفنداری و نظر به اهمیت لزوم معیارهای ساختمانی وبهداشتی مربوط به جایگاه دام و ساختمانهای دامپروری، رعایت آنها اثر قابل توجهی بر عملکرد تولید گله‌های گوسفند و بز داشته و نهایتاً موجب افزایش بهره‌وری در امر پرورش گوسفند می‌گردد. در اکثر کشورهای دنیا، خصوصاً جهت نگهداری گله‌های بزرگ از جایگاههای مدرن و صنعتی استفاده می‌گردد (5 ، 8 ، 9 و 10 ). در ایران نیز استفاده از جایگاه بسته در مناطق مختلف، خصوصاً مناطق کوهستانی و سردسیر و در گله‌های بزرگ بطور نسبی رایج شده است (2و 3 ). با توجه به توسعه دامداری و گوسفنداری، خصوصاً ایجاد گوسفنداری‌ها و پرواربندی‌های بزرگ و مدرن در سالهای اخیر اقدام به ایجاد جایگاههای صنعتی گردیده که از نظر ساختمانی و اصول فنی و مهندسی بر طبق نقشه‌های تیپ، اداره بهداشت و مهندسی جایگاه دام اجرا می‌گردند، مصالح مورد استفاده غالباً از آجر، سیمان و بتون بوده و سقف آنها از ورق گالوانیزه می‌باشد. دراین جایگاهها مسائل فنی مانند تهویه مناسب، نور کافی، پوشش سیمانی کف و پلاستر دیوارها خصوصاً دردامداریهای بزرگ و مدرن رعایت می گردد (1و 2). هدف این تحقیق، بررسی و مقایسه جایگاههای مختلف و تأثیر آنها بر عملکرد گوسفند بود.
مواد و روشها
پرورش گوسفند در سیستم روستائی درجایگاههای باز و بسته صورت می‌گیرد به همین دلیل جایگاههای سنتی با جایگاههای نوسازی شده و صنعتی مورد ارزیابی قرار گرفت. تعدادی ازگله‌ای بالای یکصد رأس دام مولد در سطح استان بطور تصادفی انتخاب و پس از هماهنگی، روند اجرائی طرح آغازگردید. در نهایت 3578 راس گوسفنددر قالب 13 گله که دارای شرائط لازم و دراقلیم های مختلف استان بودند، جهت اجرای این بررسی شامل 808 ، 1679و1091 راس به ترتیب در3، 6 و4 گله درجایگاه سنتی، بهسازی شده و صنعتی، مورد رکورد برداری قرار گرفت. اطلاعات اولیه جایگاههای دام، شامل مساحت کل جایگاه،‌مساحت بهاربند، طول ، ارتفاع و عمق آخورها و دیگر اطلاعات مورد نیاز، مستقیماً اندازه‌گیری، محاسبه و ثبت گردید. همچنین اطلاعات مربوط به تولید وهزینه های مختلف از قبیل تولیدمثل، وضعیت تلفات دام، وضعیت خرید و فروش دامها، وضعیت بهداشتی گله، زمان پشم‌چینی، میانگین پشم هر رأس، زمان شیرگیری بره، وضعیت شیردوشی، مدت و مقدار تولید شیر، نوع خوراک مصرفی و مقدار آن و هزینه خوراک دام، پس از بدست آوردن کلیه اطلاعات در طول یک سال تولیدی گوسفند و همچنین بررسی روند تغییرات جمعیتی، تولیدمثلی ، تلفات، کلیه هزینه‌های ثابت و جاری بدست آمدوپس ازدرصدگیری نسبت به فراسنجه های مهم با برنامه Excellدسته بندی و با نرم افزار آماری SAS اطلاعات در زمینه‌های مختلف تجزیه و تحلیل گردید.
نتایج وبحث
میانگین کل سطح جایگاه بسته به ازای هر راس گوسفند05/2 مترمربع و میانگین حداقل مربعات مساحت جایگاه بسته سنتی، بهسازی شده و صنعتی به ازای هر راس گوسفند به ترتیب 94/0، 51/3 و 75/3با خطای معیار76/0 مترمربع بود که از نظر آماری مساحت فضای بسته در جایگاه‌های سنتی بطور معنی‌داری کمتراز جایگاههای بهسازی شده و صنعتی بود ) 5/0 < (P. میانگین کل سطح بهاربند به ازای هر راس گوسفند 56/3 متر مربع بود و تفاوت معنی داری بین سطح بهاربند در جایگاههای مختلف وجود نداشت. درتحقیقی که بر روی 405 گله جهت بررسی وضعیت گله‌داری استان چهارمحال و بختیاری انجام شد 36/69 درصد گله ‌ها دارای جایگاه بسته بودند و غالباٌ در سیستم روستائی از جایگاه بسته جهت نگهداری گوسفند استفاده می کردند(3). در بررسی دیگری مقدار فضای بسته مورد نیاز هر رأس گوسفند حداقل 25/1 مترمربع توصیه شده است که به تفکیک دامهای ترکیب گله عبارتند از هر رأس میش بالغ معادل 85/1 – 25/1 مترمربع و میش با بره معادل 5/1 تا 2 مترمربع و هر رأس قوچ 85/1 تا 85/2 مترمربع و هر رأس بره پرواری 95/0 تا 2/1 مترمربع در جایگاه بسته با کف معمولی ارائه شده است(2). همانطور که مشحص است فضای لازم در بررسی های فوق بیشتر از سطح مورد استفاده در جایگاه سنتی است اما در جایگاه بهسازی شده و صنعتی بیشتر از حد توصیه شده توسط دیگر محققین است که یکی از دلائل عمده آن عدم استفاده کامل از ظرفیت جایگاههای فوق است. میانگین کل طول آخور اختصاص یافته به هر رأس گوسفند برابر 63/37 سانتیمتر بود و میانگین حداقل مربعات طول آخور در جایگاه سنتی به ازای هر رأس گوسفند 4/33 سانتیمتر و در جایگاه بهسازی شده 76/28 سانتیمتر و در جایگاه نوسازی شده 62/48 با خطای معیار 07/11 سانتیمتر بود که علی‌رغم تفاوت قابل ملاحظه بین آنها، از نظر آماری این تفاوت معنی‌دار نبود. طبق بررسی هائی که صورت گرفته طول آخور برای هر رأس میش 40 تا 55 سانتیمتر و جهت میش و بره نیز اندازه فوق کافی است و برای هر رأس قوچ 50 تا 60 سانتیمتر و طول آخور مورد نیاز بره‌های پرواری 30 تا 40 سانتیمتر است(2). در تحقیق دیگر میزان طول اختصاص یافته به ازای هر رأس گوسفند جهت مصرف کنسانتره 24/15 سانتیمتر و برای هر رأس میش با بره5/40 سانتیمتردر نظر گرفته می‌شود و طول آخور جهت مصرف علوفه به ازای هر رأس میش 5/40 سانتیمتر در شرایط تغذیه دستی توصیه شده است. اما برای تغذیه میش و یا میش با بره بطور انفرادی20تا30 سانتیمتر در نظر می‌گیرند(7). نتایج بدست آمده از این تحقیق بادیگر مطالعات مطا بقت دارد که البته طول آخور مورد نیاز هر راس گوسفند به عوامل اقلیمی و محیطی و سیستم نگهداری دام نیز بسستگی دارد که هر کدام از این بررسی ها ممکن است در یکی از این شرائط انجام شده باشند. میانگین کل ارتفاع آخور در جایگاههای مختلف معادل 76/56 سانتیمتر بود و میانگین حداقل مربعات ارتفاع آخور در جایگاه سنتی 33/55 ، جایگاه بهسازی شده 82/54 و در جایگاه صنعتی 17/63 با خطای معیار 24/3سانتیمتر بود که تفاوت معنی‌داری بین ارتفاع آخور در جایگاههای مختلف وجود نداشت. در گزارشی ارتفاع آخور را جهت هر رأس میش یا قوچ حدود 35 تا 45 سانتیمتر و برای بره‌های پرواری 20 تا 30 سانتیمتر ارائه نموده است (7). در بررسی دیگر ارتفاع آخور برای نژادهای کوچک را 25 سانتیمتر و برای نژادهای بزرگ 30 سانتیمتر گزارش نموده‌اند (6). تفاوت موجود بین ارتفاع آخور در بررسی های فوق مربوط به نوع آخور مورد استفاده جهت تغذیه گوسفند و اندازه نژاد گوسفند می باشد.گوسفند نژاد لری بختیاری یکی از نژادهای سنگین و بزرگ در کشور است (ارتفاع جدوگاه میش 2/74 و قوچ 6/83 سانتیمتر) است (3). به همین دلیل ارتفاع آخور در جایگاههای مورد بررسی بیشتر از نتایج ارائه شده توسط دیگرمحققان است. میانگین کل سطح انبار علوفه به ازای هر رأس گوسفند 83/36 سانتیمتر مربع بود. میانگین حداقل مربعات مساحت انبار علوفه به ازای هر رأس دام در جایگاه سنتی 56/22 ،در جایگاه بهسازی شده 06/26 و در جایگاه صنعتی05/62 با خطای معیار 71/10سانتیمتر مربع بود که سطح انباردر جایگاه صنعتی بطور معنی داری بالاتر از بهسازی شده و سنتی بود )05/0< P). دفعات سمپاشی در جایگاههای بهسازی شده در سال یک دفعه و در جایگاه صنعتی دو دفعه بود. میانگین کل تلفات 97/8 درصد بود. بیشترین درصد تلفات در جایگاه سنتی با 76/11 درصد، بهسازی 53/8 درصد که بطور معنی داری بیشتر ازجایگاه صنعتی (01/5 درصد)با خطای معیار97/1 درصد بود. میانگین کل درصد بره‌زائی 15/88 درصد بود. میانگین درصد بره‌زائی در جایگاه سنتی 06/79 درصد، بهسازی شده 04/83 درصد و بره زائی در جایگاه صنعتی76/93 با خطای معیار 6/3درصد، بطور معنی داری بیشتر بود)05/0< (P. میانگین کل خوراک مصرفی 8/2153 گرم در روزبود. میانگین خوراک مصرفی روزانه به ازای هر رأس گوسفند در جایگاه سنتی کمترین مقداربا 6/1566 گرم، جایگاه بهسازی شده 7/2307گرم و جایگاه صنعتی بیشترین مقدار 2/2792 با خطای معیار5/329 گرم بود)05/0< (P. اغلب معیارهای لازم جهت پرورش دام در جایگاه صنعتی و جایگاه بهسازی شده، مناسب بود اما در جایگاههای سنتی شاخصهاکمتر رعایت شده بود ، هر چند که از تمام ظرفیت جایگاههای صنعتی استفاده نشده بود. در پایان توصیه می گردد که در حدامکان جایگاههای سنتی، بهسازی شوندوجایگاههای صنعتی بطور کامل ساخته و پس از آن مجوز بهره برداری صادر شودو تااز تمام ظرفیت آنها جهت پرورش استفاده گردد.
تشکر و قدر دانی:از مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان و همکاران اجرائی طرح فوق تقدیر می گردد.
منابع
1. جزایری، ک. 1363. ساختمانهای روستائی. انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
2. سعادت نوری، م. و ص. سیاه منصور. 1366. اصول نگهداری و پرورش گوسفند. انتشارات اشرفی.
3. کرمی، م. 1377. بررسی و مطالعه وضعیت گله‌داری در استان چهار محال و بختیاری. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی ،معاونت تحقیقات وآموزش وزارت جهاد کشاورزی.
4. موثق، ح. 1381. مقدمه‌ای بر دامپروری. انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان.
5. Canada plans service. 1974. Sheep housing. Farm structures Fact sheet. British Columbia. plan 4000.
6. Canada Plan Service. 2002. Sheep Housing. Plan M-4000.
7. Haskell, S.R.R., J.M. Geske and D.J. Resch. 2001. Sheep care and management manual. Ch. 7. Sheep housing and working equipment. Department of Animal Science. University of Minnesota.
8. Midwest Plan service. 1982. Sheep housing and equipment handbook. MWPS- 3. Iowa State University. Ames. Iowa 50011. 113 pp.
9. Thomas. A. 2002. Sheep housing in Denmark. NJF. Seminar. no. 338, 28-30 June.
10. Wathes. C.M. and D.R. Charles. 1994. Livestock housing. CAB International. pp 428.


Evaluation and comparison of traditional, reconstructed and industrial sheep housing on productive traits in village management system

This study was conducted to compare the industrial, reconstructed and traditional sheep housing for different characteristics constant: building (construction Index), healthy, ventilation on sheep productively traits in village management system.Randomly selected from13 flocks(more than100 ewes/flock)recorded 3578 sheeps.3, 6 and 4 flocks selected for traditional, reconstructed and industrial sheep housing respectively. The data were used about construction and equipment of sheep housing. For classification of data used of excel program and SAS package for statistical analysis. The results of this study showed that total mean of surface closed area was 2.05 m2/head. The mean of closed housing in traditional sheep housing was 0.94 m2/head (smallest), reconstructed and industrial sheep housing were 3.51 and 3.71 m2/head respectively(largest), between traditional and other groups were significant(P<0.05).The least of yard area was traditional sheep housing (0.73 m2/head), reconstructed sheep housing (3.36 m2/head) and the mat was industrial sheep housing (5.13 m2/head). The mean of length, high and depth of feeding trough and feeds storage industrial housing were higher than other housing system (P<0.05).Reproductive of industrial sheep housing were higher than traditional sheep housing (P<0.05). Number of feedstuff (forage and grain) used of ration industrial and reconstructed sheep housing was higher than traditional sheep housing.In conclusion in this experiment obtained that the better and the first housing was industrial sheep housing and then the second was reconstructed and in total two housings were better than traditional sheep housing.
Key word: Sheep housing, construction Index, sheep production ,village management system.