شتر مرغ ، اصول ، پرورش و اقتصاد

تاریخچه

بیش از یک میلیون سال پیش اسلاف شتر مرغ های امروزی ، در کمربند وسیعی که از اسپانیا در غرب آغاز و در طول کرانه های شمالی دریای مدیترانه امتداد یافته و به چین در شرق ختم می شد می زیسته اند. تنها یک میلیون سال از زمانی که شترمرغها به افریقا مهاجرت کرده و در شمال شرق جنوب ‏این قاره اقامت گزیده اند می گذرد . توجه انسان به شتر مرغ های و محصولات آن تقریبا به 7500 سال پیش برمی گردد . اولین اثر که حاکی از وجود شترمرغ درصحرا بود سنگ منقوشی   می باشد که شکار شترمرغی را توسط یک پلنگ یا یوزپلنگ به تصویر کشیده است. درحدود 5500 سال قبل از میلاد مصریان باستان از پرهای متقارن شترمرغ به عنوان سمبل عدالت واز تخمهایش برای مصارف دارویی استفاده می کردند . فرعون از بادبزن ساخته شده از پرهای شترمرغ در سفرهایش به سرزمینهای دور استفاده می کرد . در تاریخ اساطیری یونان نیز شترمرغ قبل از پیدایش ارابه جایگاه خاصی را به عنوان حیوانات باربر به خود اختصاص  می دهند .

بیشه نشینها از تخم های خالی شترمرغ برای حمل و نگهداری آب استفاده می کردند که همین عمل آنان در نامبیا بصورت تصویری برروی تمبرهای پستی ترسیم ومنتشر شده است . تورات کهن از شترمرغ به عنوان موجودی خشن یاد می کند در این کتاب مقدس ذکر شده که شترمرغها در خانه ها و کاخهای بیابانی زندگی می کنند که آنها نسبت به فرزندانشان رفتاری بس  خشونت آمیزتر از گرگها اعمال می دارند . یهودیان گوشت شترمرغ را حرام دانسته و از آن تغذیه نمی کنند . در سالهای نه چندان دور سلحشوران انگلیسی مجبور به استفاده از  پرهای شترمرغ جهت تزئین کلاههای خود شدند . کاراگاهان از پرهای شترمرغ برای ظاهر نمودن اثر انگشت استفاده می کردند . اولین تلاشهای ثبت شده جهت پرورش شترمرغ توسط امپراتور بارباروسا انجام گرفت (1125 تا 1190 میلادی) اولین جوجه کشی مصنوعی در سال 1857 در الجزایر و مدت کوتاهی بعد از آن در فلورانس توسط پرنس دیمیدوف صورت گرفت وی از دوزاده آشیانه مختلف 8 جوجه بدست آورد  .

صفات برجسته و طبقه بندی جانور شناسی :

شتر مرغ ها به طبقه پرندگان تعلق دارند و یکی از پنج زیر راسته متعلق به راسته سینه پهنان محسوب می شوند . مشخصه اصلی آنها عدم قدرت پرواز است که به علت دژنرسانس یا فقدان کامل ستیغ استخوان سینه می باشند . شتر مرغ در زیر راسته استروتیونی فرمها به شکل زیر قرار می گیرد :

خانواده :استروتیونیده 

جنس : استروتیو

گونه  : استروتیو کاملوس

آناتومی:

الف) اسکلت بندی : قابل توجه ترین بخش اسکلت بندی شتر مرغ جناغ است . استخوانی که تا چهار سانتیمتر ضخامت داشته و دارای ساختمانی متخلخل می باشد استخوان جناخ از قفسه سینه در ستیز و برخورد با موانع مراقبت می کند اگر چه در این مورد همیشه موفق نمی باشد این پرندگان به واسطه قدرت پرواز اسلافشان استخوانهایی ترد و شکننده دارند که دارای یک دیواره نازک خارجی بوده و بخش داخلی آن تو خالی و در عین حال متشکل از مواد استخوانی خلل و فرج دار است . استخوانهای شکسته در شترمرغ به کندی بهبود یافته و پرندگان مصدوم مجبور به خوابیدن هستند .

استخوانهای ترقوه در این حیوانات کاملاَ از بین رفته و هردو استخوان شرم گاهی رشد کرده و روده ها را در بر می گیرند . جالب توجه است که نوک این پرنده از 13 استخوان مجزا تشکیل شده که به وسیله پوست محکم خارجی کنار هم قرار گرفته اند چنین ساختاری قرمز شدن منقار را در طول فصل جفت گیری تسهیل می سازند .

ب ) دستگاه گوارش :

 شتر مرغ به جای چینه دان دارای یک مری کیسه ای است که غذا در آن جمع می شود زمانی که شتر مرغ سرش را بالا نگه می دارد غذا به پیش معده رفته و در معرض شیره معده که تقریباَ از 300 غده ترشح می شود قرار می گیرد . این غده در انتهای پشتی معده و در زیر لایه ضخیمی از موکوس قرار دارند . پیش معده به سنگ دادن منتهی می گردد سنگ دان عضوی بزرگ و با وزنی در حدود 2 کیلو گرم است که از دیواره ای به ضخامت تقریبی 92 میلیمتر تشکیل شده است . عضلات دیواره سنگ دان توسط پوسته به ضخامت 3 تا 4 میلی متر از محتویات داخلی جدا می گردد . محتویات سنگ دان یک شتر مرغ بالغ شامل مواد غذایی بلعیده شده و تقریباَ ی 1/5 کیلو گرم سنگ ریزه است .

یک دهانه پیلوری شکل و دارای یک عضله اسفتکتری به روده کوچک منتهی می شود در پرندگان بالغ روده کوچک حدود 6 متر طول دارد در محل اتصال روده کوچک و بزرگ 2 سکوم منشعب می شود که حامل باکتری هایی هستند که توانایی شکستن سلولز را دارند . درازای روده بزرگ یک شتر مرغ بالغ حدود 16 متر است . که به طرف انتها باریکتر می شود آخرین بخش دستگاه گوارش کلواک است که متشکل از 3 حجره جدا گانه می باشد . روده بزرگ به اولین حجره یعنی کاپرودئوم متصل می شود جایی که آخرین مایعات از مدفوع استخراج می شود . ادرار و اسپرم به دومین حجره به نام اورئودئوم ریخته می شوند . حجره دیگر به نام پروکتودئوم عهده دار نگهداری از اندام تناسلی است که در نر بالغ این حفره طولی معادل 29 تا 30 سانتیمتر داشته می باشد و در ماده به طول 2 تا 3 سانتیمتر است .

ج ) سایر اندامهای داخلی : مغز شتر مرغ به طور متوسط وزنی معادل 40 گرم دارد که برابر 2 سوم جرم یک چشم شتر مرغ است قلب شتر مرغ با وزنی در حدود 600 تا 700 گرم توسط نسوج چربی دار به رنگ زرد متمایل به قهوه ای پوشانده شده است . کبد از دو لوپ به رنگ قهوه ای تا آبی و دارای ساختمانی با قوام تشکیل شده است . کبد در قفسه سینه و در پشت در دو طرف قلب قرار گرفته است شتر مرغ فاقد کیسه صفرا می باشد . شتر مرغ دارای دو ریه به رنگ صورتی کمرنگ است هر ریه به 5 کیسه هوایی منتهی می شود که آنها نیز به نوبه خود به استخوانهای اصلی خصوصاًُ استخوانهای بال ‏‏‏، جناغی و مهره های ستون فقرات متصل می گردند کلیه ها به طول تقریبی 30 سانتی متر و ضخامت 7 سانتیمتر به رنگ قرمز متمایل به قهوه ای می باشند کلیه ها شامل 3 لوب بوده که این لوبها ساختمانی منقوت داشته و در امتداد ستون فقرات و از ابتدای آخرین قوس دنده ای قرار گرفته اند . مشخصه های ویژة کلیه های شتر مرغ وجود 3 دریچه باب کلیوی می باشد که خون وریدی را تا از بخش وسیع پشتی بدن به سیستم مویین کلیه ها هدایت می نماید مجاری ادراری به محفظه میانی کلواک جایی که ادرار تا زمان دفع نگهداری می شود منتهی می گردد . شتر مرغها بر خلاف پرندگان دیگر ادرار و مدفوعشان را به صورت جداگانه دفع می کنند

رفتار شناسی :

الف) رفتارهای تولید مثلی : در شرع دوران تولید مثل شتر مرغ های یک تا دوساله در اجتماعات مشخص تولید مثلی توسط والدین شان رانده می شوند . مرحله بعدی جنگهای تشریفاتی است که بین شتر مرغ های نر به منظور نمایش آمادگی جفت گیری و انتخاب زوجه های مناسب صورت می گیرد این جنگها به وسیله شتر مرغ های مادة مسن تر و دارای آمادگی قبلی برای جفت گیری دامن زده می شوند . به این ترتیب دسته های تولید مثلی تازه شکل می گیرد این دسته های تولید مثلی خود را از بقیه گله جدا نموده و به مناطق خاصی جهت تولید مثل می روند در فصل تولید مثل شتر مرغ نر روزها از قلمرو وسیع خود دفاع کرده و شبها با فریاد های ویژة دوران جفت گیری رقیبان را دور می کند.

جفت گیری با انجام همزمان اعمال خاص شبیه غذا خوردن آغاز می شود در این زمان شتر مرغ نر فریاد های بلندی سر می دهد بعد از این که شتر مرغ نر و ماده با اعمال سنبلیک یک محل شنی فرضی را برای لانه خود انتخاب کردند و تمایل شان را جهت ساختن آشیانه نشان دادند شترمرغ نر رفتارهای جنسی خود را آغاز می کند روی زانوی خود نشسته و با حرکات پارویی بال بال می زند همزمان با این حرکت گردنش را به شکل s  خم کرده و سرش را با حرکات ریتمی از پهلو به سمت پشت برده و به کپل خود می زند سر گرده را با حرکات مارپیچی به جلو و عقب حرکت می دهد . گلویش باد کرده و یک صدای ویژه از آن خارج می شود .

شتر مرغ ماده نیز با رفتار مطیعانه سر و گردن خود را نزدیک به زمین نگه داشته ، بالهایش را آویزان و دور ازبدن نگه می دارد و دوم خود را آویزان می کند و بدین ترتیب شتر مرغ نر را برای جفتگیری دعوت می نماید . سپس شتر مرغ نر بر روی ماده می پرد در حال که شتر مرغ ماده گردن خود را به صورت کشیده در سطح زمین نگه داشته و حرکاتی مانند جست و جوی غذا را از خود نشان می دهد . عمل جفت گیری به طور متوسط 1/5 دقیقه به طول می انجامد .

ب‌)رفتارهای تهاجمی :

مبارزه می تواند بین شتر مرغ های ماده ، شتر مرغ های نر و یا یک شتر مرغ نر و ماده صورت گیرد . معمولاَ آن شتر مرغ ماده ای غالب است که شتر مرغ های مادة دیگر را از میدان به در کند . برای انجام این کار او بالهایش را در طرفین نگه داشته و با منقاری باز و با ایجاد صدای خشن به حریفش نزدیک می شود . نهایتاَ مبارزه با نیرومندترین پرنده آغاز و به ضعیف ترین آنها ختم می شود .

در میان پرندگان نر به ویژه دو شتر مرغ قوی ، دیده شده که با حرکات تهدید کننده و صداهای هشدار دهنده شتر مرغ نر دیگر را از قلم رو خود بیرون می رانند . جنگ و مجادله سنگینی نیز میان دو شتر مرغ در مراتع همجوار مشاهده شده است در این مواقع پرندگان تنها با سیمهای مشبک از هم دیگر جدا شده اند و به راحتی می توانند هم دیگر را ببینند . در ابتدا شروع به پایین و بالا رفتن در اطراف حصار می کنند . سپس توقف کرده و در مقابل همدیگر می ایستند و با بالهای گسترده شده و منقار باز با یکی از پاها به حصار ضربه می زنند .

هدف اصلی ضربه زدن به ران و سینه پرنده مقابل و تثبیت موقعیت فردی است .

ج ) تغذیه :

گردن بلند و چشمان تیز بین ، شتر مرغ را قادر به یافتن بی مهرگان کوچکی نموده است که جیره غذایی اش را تکمیل می نماید .

شتر مرغ ها همه چیز خوار بوده و غذاهای با کیفیت بالا را انتخاب و سریعاَ جهت رشد ، سوخت وساز نموده و مقداری را نیز برای مواقع خشک سالی ذخیره می نمایند . شتر مرغ زمان زیادی از روز را جهت یافتن غذای خود صرف می کنند به همین دلیل در دوران پیش از کرچی یک شتر مرغ بالغ حدود 33% از روز را جهت یافتن غذا صرف می نماید .

معمولاَ تغذیه موقعی در حالت ایستاده و یا در حال قدم زدن شتر مرغ انجام می شود . تغذیه یک نوع عمل چیدن است که به وسیله آن علوفه توسط منقار کنده می شود . بعد از چند بار انجام عمل چیدن شتر مرغ سر خود را تکان می دهد . این عمل چندین بار تکرار شده تا غذای کافی در گلوی حیوان جمع می شود . حرکات بلعی متعاقب آن به سهولت از خارج قابل مشاهده است غذای گلوله ای شکل بلع شده به آهستگی به سوی مری پایین می رود و مانند برجستگی بزرگی در ناحیه گلو نمایان است . در طول ماه های تابستان معمولاَ تغذیه بین ساعت 7 تا 9 صبح و 18 تا 20 عصر انجام می گیرد  شترمرغهای پرورشی در مزارعی که کاملاَ با جیره های آماده تغذیه می شوند تنها 18% وقت شان را صرف خوردن و آشامیدن نموده و بدین ترتیب 63% از وقتشان را جهت ایستادن و قدم زدن صرف می کنند .

محصولات :

الف )چرم : شتر مرغ امروز به عنوان با ارزشترین محصول این حیوان مورد توجه می باشد از پوست شتر مرغ چرمی با کیفیت بالا و قابل قیاس با چرم تمساح وفیل بدست می آید چرم شترمرغ نرم بوده و وجه تشخیص آن وجود نقاط مربوط به فولیکول های ساقه پر می باشد .

چرم واقعی از نوع بدلی آن قابل تمیز است زیرا در چرم بدلی فولیکولها قابل کندن نیستنند. چرم نرم و لطیف شترمرغ یکی از رایج ترین مواد مصرف در ساخت پوتین ،دستکش ،کیف و نیز یقه کت است .

در آفریقای جنوبی بهترین نوع چرم از شترمرغ کشتار شده که تقریبا بین 10 تا 14 ماه سن دارد بدست می اید . کل مساحت پوست شترمرغ در سن 10 تا 14 ماهگی در حدود 1/1 تا 1/5 متر مربع می باشد.

ب ) گوشت :

گوشت شترمرغ یکی از کم چربی ترین نوع گوشت قرمز موجود می باشد و خواص آن عبارتند از:

1ـ کم چربی بودن (فیله یا استیک) کمتر از 1/1 درصد

2 - پایین بودن میزان کلسترول (در حدود 600 میلی گرم در هر کیلو)

3 - بالا بودن میزان پروتئین (بیش از 20 %)

4 - تردی استثنائی.

5 -  واکنش مطلوب نسبت به ادویه جات .

هر 100 گرم گوشت شترمرغ حاوی 21/5 میلی گرم منیزیم ،208  میلی گرم فسفات و 351/4 میلی گرم پتاسیم است . بیشترین گوشت قابل استفاده از لحاظ تجاری از پاهای شترمرغ به دست می آید لاشه یک شترمرغ دارای حدود 50% گوشت است که به میزان قابل توجهی کمتر از گاو (60تا 65%)و خوک (80% ) است. از یک پرنده ذبح شده با وزن زنده 100 کیلوگرم حدودا 33 کیلوگرم گوشت از قسمت پا به دست می آید.

ج) پر:

پرهای شترمرغ 4 مرحله تکاملی را طی می کند :

1 - کرکهای پس از بیرون آمدن از تخم

2 - پرهای زمان جوجه گی

3 - پرهای دوران جوانی

4 -   پرهای دوران بلوغ .

کرکهایی که پس از بیرون آمدن جوجه از تخم برروی بدن وجود دارند به رنگ زرد مایل به قهوه ای می باشد و نقش استتار پرنده را دارد . بعد از 1 تا2 هفته کرک ها با پرهای جوجه گی به علت ظاهر نیزه مانند شان اسپادوناس نامیده می شوند جایگزین می گردند . کرکهای اولیه کنده شده و به فراوانی در راس پرهای جوجه گی یافت میشود . انتهای ترین قسمت پرهای جوجه گی به رنگ قهوه ای روشن و ابتدائی ترین بخش آن خاکستری تیره است . در سن 5  تا 6 ماهگی پرو بال دوران جوانی جایگزین پرهای جوجه گی می گردد . به تدریج پرهای دوران بلوغ جایگزین شده ودر دوران 2 سالگی به نهایت تکامل خود می رسند .

با شروع رویش اولین پرهای دوران بلوغ و در شرایط اقلیمی مساعد می توان پرهای شترمرغ را هر 8 ماه یکبار چید . با ارزش ترین پرها ،پرهای سفید شترمرغ نر است که تقریبا 24 پر میانی در اولین ردیف پرهای بال هستند . که از این پرها برای تزئین لباسهای مد روز و دکوراسیون خصوصا در صحنه های تئاتر استفاده می کنند .

جنبه های اقتصادی پرورش شترمرغ :

بهره برداری : بازدهی گله شتر مرغ به میزان تولید مثل مولدی ، بقای پرندگان پرورشی و وزن گیری آنها بستگی دارد . میانگین تولید یک شتر مرغ پرورشی را در حدود 60 تخم و 32 جوجه یک روزه در فصل تولید مثل تخمین زنده اند . علاوه بر عوامل محیطی که معمولاً قابل کنترل نمی باشد مدیریت یک عامل مهم در تولید موفق گله های شتر مرغ می باشد .

اطلاعات تولید مثلی

صفت	عملکرد
تعداد تخمهای یک شتر مرغ ماده در سال	100-30 عدد
باروری تخم	90%-30%
جوجه گیری از تخمهای نطفر دار	98%-60%
میزان بقای جوجه ها (3 ماهگی(	تا 90 %
تعداد شتر مرغ های نتایج باقیمانده تا سن کشتار به ازاء هر شتر مرغ ماده در سال	تا 40 % پرنده

قیمت پرندگان مولد و محصولات شتر مرغ

بهای شتر مرغهای زنده و محصولات آنها همانند عملکرد تولید مثل بسیار متنوع می باشد  قیمت تخم و پرندگان زنده

آفریقای جنوبی	اروپا	آمریکا	محصولات
40-30	300-200-	600-350	تخم قابل جوجه کشی
85	400-250	1200-600	جوجه یک روزه
130	700-500		جوجه یک ماهه
210	900-750	3000-1500	جوجه سه ماهه
700-600	3500-1500	8500	(سن کشتار)14-12 ماهه
4000-2600	20000-14000	30000-22500	جفت مولد

قیمت تولید کنندگان برای محصولات شتر مرغ

آفریقای جنوبی	اروپا	آمریکا	تولیدات
650	1500	-	پرندة کشتار شده
-	50-15	75-50	گوشت هر کیلو گرم
375	-	240-160	پوست / پرنده
75	-	-	پر / پرنده
6	-	-	تخمهای خوراکی
60/2	30-20	40	پوسته تخم

قیمتها به مارک می باشد

نتیجه گیری:

 محاسبات مطروحه نشانگر آن است که بویژه تولید جوجه و فروش آنها به عنوان پرنده مولد یک کار بسیار موفق در بازار فراست . حتی افت قیمت پرندة 3 ماهه به میزان 3/1 بازهم سود آور خواهد بود .  .

افرادی که قصد پرورش شتر مرغ دارند بایستی قبل از اقدام به این کار آگاهی کاملداشته و فرض را بر این بگذارند که این وضعیت فروش مداوم در مورد پرندگان مولد صرفاً یک امر نظری است نکات فنی پرورش شتر مرغ هنوز کاملاً حل نشده و احتمال شکستهایی هم وجود دارد .